Demencja – czym jest i jak wpływa na postrzeganie rzeczywistości przez seniora?

Demencja zwykle rozwija się w wieku geriatrycznym, czyli u osób powyżej 65. roku życia. Choroba prowadzi do postępującego osłabienia funkcji poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, zdolność orientacji, rozumienie czy komunikacja.

Do najczęstszych przyczyn rozwoju demencji zalicza się zmiany zwyrodnieniowe w mózgu, które prowadzą do stopniowego obumierania komórek nerwowych i zaburzeń w przekazywaniu impulsów między neuronami.

Jednym z najbardziej charakterystycznych i najczęściej diagnozowanych schorzeń neurodegeneracyjnych jest choroba Alzheimera. Stanowi ona nawet 60-70% wszystkich przypadków demencji.

Inne przyczyny demencji to:

• zmiany naczyniowe w mózgu,
• mikrouszkodzenia powstałe w wyniku niedotlenienia mózgu,
• niektóre infekcje,
• choroby metaboliczne, 
• urazy głowy,
• niedobory witaminy B12 lub kwasu foliowego.

Osoby z demencją stopniowo tracą zdolność rozpoznawania miejsc, osób, a także logicznego łączenia faktów i wydarzeń. Towarzyszą temu lęk, niepokój, drażliwość i poczucie zagubienia. Chory może mieć też trudności z rozumieniem słów, wypowiadaniem myśli i interpretacją zachowań otoczenia, co sprawia, że komunikacja z nim staje się wyzwaniem. 

Trudności komunikacyjne w różnych stadiach demencji – praktyczne wskazówki dla opiekunów i bliskich

Demencja starcza rozwija się stopniowo, a jej przebieg dzieli się na trzy główne etapy: wczesny, średni i późny. Każdy z nich niesie ze sobą odmienne wyzwania komunikacyjne, które wymagają odpowiedniego podejścia ze strony opiekunów.

Etap wczesny 

W początkowej fazie demencji objawy, takie jak zapominanie drobnych rzeczy czy dezorientacja w nowych sytuacjach, pojawiają się sporadycznie i nie utrudniają w znacznym stopniu codziennego funkcjonowania. Na tym etapie warto zachęcać seniora do aktywności intelektualnej oraz pomagać mu w planowaniu codziennych zajęć.

W komunikacji z seniorem ważne jest, aby nie poprawiać go zbyt często i unikać konfrontowania z błędami. Zamiast tego z życzliwością przypominaj fakty wtedy, kiedy istnieje taka potrzeba, bądź cierpliwa i daj seniorowi czas na odpowiedź.

Etap średni

W średnim stadium demencji problemy z pamięcią i rozpoznawaniem bliskich stają się wyraźniejsze. Nasilają się także trudności z wysławianiem się i pojawiają się gwałtowniejsze zmiany nastroju. Na tym etapie bardzo ważne jest zachowanie spokoju przez opiekunkę, a także stosowanie prostych zdań i stopniowe dostosowywanie otoczenia do potrzeb seniora.

Warto mówić powoli, z wyraźną intonacją i utrzymywać kontakt wzrokowy, który pomaga osobie starszej skupić uwagę. Zaleca się zadawanie pytań zamkniętych, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Pomocne jest także wspieranie komunikacji niewerbalnej poprzez łagodny ton głosu, spokojne gesty lub dotyk.

Etap późny

W zaawansowanym stadium choroby senior staje się całkowicie zależny od opiekuna. Dalsza degradacja zdolności poznawczych i językowych powoduje, że może nie rozpoznawać bliskich, nie rozumieć otoczenia i mieć duże problemy z wyrażaniem swoich potrzeb słowami.

W komunikacji na tym etapie kluczowe staje się reagowanie na sygnały niewerbalne – mimikę, gesty, tempo oddechu, a także postawę i napięcie ciała. Choć słowa są trudne do zrozumienia, ogromną rolę odgrywa ton głosu, dotyk, empatia i wsparcie emocjonalne, które przynoszą choremu ukojenie i poczucie bezpieczeństwa.

Trening orientacji w rzeczywistości (ROT) – co to za metoda?

W komunikacji z osobami z demencją często stosowany jest trening orientacji w rzeczywistości (ROT), który polega na przypominaniu choremu faktów dotyczących aktualnego czasu, miejsca czy wydarzeń. Metoda ta bywa skuteczna we wczesnych stadiach choroby, gdy jeszcze możliwe jest częściowe zachowanie funkcji poznawczych.

Jednak w późniejszych etapach konfrontowanie seniora z rzeczywistością może wywoływać frustrację, niepokój, a nawet agresję. Aby temu zapobiec, opiekunowie muszą być wyczuleni na reakcje chorego, co pozwala im dostosować sposób komunikacji do jego aktualnych możliwości oraz stanu emocjonalnego.

Walidacja gerontologiczna – definicja, założenia i zastosowanie w opiece

Walidacja gerontologiczna to metoda komunikacji opracowana na początku lat 80. XX wieku przez Naomi Feil, amerykańską psycholożkę specjalizującą się w pracy z osobami starszymi. Opiera się na holistycznym i empatycznym podejściu do podopiecznego. Chodzi o to, aby nie postrzegać go jedynie przez pryzmat jego choroby i ograniczeń, ale także wziąć pod uwagę jego doświadczenia życiowe, potrzeby, przyzwyczajenia, lęki i emocje.

Walidacja zachęca do akceptacji świata wewnętrznego osoby chorej zamiast nieustannego konfrontowania jej z rzeczywistością. W tym celu stosuje się takie techniki jak:

• aktywne słuchanie,
• utrzymywanie kontaktu wzrokowego,
• spokojny ton głosu,
• dostosowanie komunikacji do możliwości seniora.

10 zasad i wartości walidacji w opiece nad seniorami wg. Naomi Feil

1. Każdy człowiek jest wyjątkowy i musi być traktowany indywidualnie.
2. Wszyscy ludzie są wartościowi, niezależnie od stadium dezorientacji, na jakim się znajdują.
3. Dezorientacja u osób starszych jest wynikiem działania konkretnych czynników.
4. Zachowanie osób starszych cierpiących na demencję nie jest wynikiem jedynie zmian anatomicznych zachodzących w ciele, lecz jest kombinacją fizycznych, społecznych i psychicznych zmian, które zaszły na przestrzeni całego życia.
5. Osoby starsze nie mogą być zmuszane do zmiany swojego zachowania. Zachowanie może ulec zmianie tylko, jeśli dana osoba tego chce.
6. Chorzy powinni być akceptowani, a nie osądzani.
7. Poszczególne zadania życiowe przyporządkowane są do określonych etapów w życiu. Niepowodzenie w realizacji celów przyporządkowanych do konkretnego etapu może prowadzić do problemów natury psychicznej.
8. Kiedy zostaje zaburzona pamięć bieżących wydarzeń, osoby starsze starają się rekompensować tę stratę poprzez przywoływanie wcześniejszych wspomnień. Kiedy zawodzi wzrok, używają wyobraźni. Kiedy przestają słyszeć, przywołują dźwięki z przeszłości.
9. Ból związany z ekspresją nieprzyjemnych uczuć może być zmniejszony poprzez walidację przeprowadzoną przez zaufanego słuchacza. Bolesne uczucia, które są ignorowane lub tłamszone, zyskują na sile.
10. Empatia buduje zaufanie, redukuje złość i przywraca poczucie godności pacjentowi.

Komunikacja walidacyjna – przykłady

Poniżej znajdziesz kilka przykładów komunikacji walidacyjnej dostosowanej do różnych sytuacji.

1. Senior tęskniący za rodzicami

• Senior: Chciałbym zobaczyć moich rodziców, tęsknię za nimi.
• Opiekun: Widzę, że rodzice są dla Ciebie bardzo ważni. Opowiedz mi o nich, co zwykle robiliście razem?
• Komentarz: Zamiast zaprzeczać tęsknocie, skieruj rozmowę na wspomnienia, dając seniorowi przestrzeń do wyrażenia swoich uczuć.

2. Seniorka doświadczająca omamów

• Seniorka: Widzę dzieci bawiące się w pokoju, ale ich tu nie ma.
• Opiekun: Dzieci bawiące się w pokoju to bardzo miły widok. Czy pamiętasz, jak się bawiliście, gdy byłaś młodsza?
• Komentarz: Zamiast korygować wypowiedź podopiecznej, nawiąż do słów przez nią użytych, aby kontynuować rozmowę i zachęcić do dzielenia się wspomnieniami.

3. Senior z uczuciem niepokoju

• Senior: Czuję się zagubiony, nie wiem, gdzie jestem.
• Opiekun: Jesteś ze mną w swoim domu. Zobacz, tutaj jest Twój pokój, a tutaj ulubiony fotel. Jestem tu z Tobą i razem zadbamy, żeby było bezpiecznie.
• Komentarz: Takie podejście uspokaja seniora i buduje poczucie bezpieczeństwa.

4. Senior sfrustrowany trudnościami w porozumiewaniu się

• Senior: Nie mogę znaleźć właściwych słów, to mnie denerwuje.
• Opiekun: Wiem, jakie to trudne, czasem też nie mogę znaleźć właściwych słów. Spróbuj opisać, co czujesz innymi słowami, a ja pomogę Ci znaleźć odpowiednie wyrażenie.
• Komentarz: W takiej sytuacji kluczowa jest cierpliwość, wsparcie i spokojna rozmowa nakierowana na rozwiązanie problemu.

Jak łączyć walidację gerontologiczną z innymi metodami terapeutycznymi?

Walidacja gerontologiczna to metoda komunikacji oparta na szacunku i empatii, która doskonale uzupełnia się z innymi terapiami stosowanymi w pracy z osobami starszymi:

• Terapia reminiscencyjna – polega na stymulowaniu pamięci poprzez przypominanie przeszłych wydarzeń i doświadczeń. W połączeniu z walidacją pozwala seniorowi poczuć się zrozumianym i docenionym w świecie jego emocji.
• Muzykoterapia – wykorzystuje muzykę do wywoływania pozytywnych emocji i zmniejszenia stresu. Dzięki walidacji łatwiej nawiązać kontakt, co sprzyja lepszemu odbiorowi muzycznych bodźców.
• Terapie polisensoryczne (Snoezelen, Namaste Care) – stymulują różne zmysły w bezpiecznym, relaksującym otoczeniu, co pomaga seniorom z demencją poczuć się spokojniej i bardziej komfortowo. Walidacja wzmacnia ten efekt przez empatyczną komunikację.

Kompleksowe podejście pozwala na lepsze dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb seniora, zmniejsza poczucie izolacji i frustracji, a także sprzyja budowaniu więzi między seniorem a opiekunem.

Walidacja gerontologiczna – najważniejsze wyzwania i korzyści 

Stosowanie walidacji gerontologicznej w codziennej pracy opiekunki to ogromna szansa na budowanie głębszej relacji z seniorem, ale też wyzwanie wymagające zaangażowania i pracy nad własnymi reakcjami.

„Wdrożenie walidacji może być utrudnione, jeśli opiekunka słabo zna język niemiecki lub jest przemęczona”
- jeden z koordynatorów zleceń PC24.

Niezależnie od okoliczności warto próbować wprowadzać elementy walidacji w codziennej opiece, choćby poprzez uważne słuchanie, spokojny ton głosu czy akceptację emocji seniora.

Co daje stosowanie walidacji w pracy z osobami z demencją?

Walidacja gerontologiczna realnie wpływa na poprawę jakości życia osób z demencją. Uspokaja, zapewnia komfort psychiczny, redukuje lęki, agresję, a także łagodzi urojenia i inne trudne zachowania. 

Dzięki empatycznej komunikacji, opartej na szacunku i zrozumieniu emocji seniora, możliwe staje się szybsze rozładowywanie napięć i łagodzenie codziennych kryzysów. To z kolei ułatwia nie tylko codzienną opiekę, ale również wykonywanie różnych procedur medycznych.

Z perspektywy opiekunki walidacja zwiększa poczucie sensu pracy i satysfakcji, chroniąc jednocześnie przed wypaleniem zawodowym.

W Professional Care 24 wspieramy opiekunki w zdobywaniu wiedzy i umiejętności w zakresie nowoczesnych metod opieki, ponieważ wiemy, jak ważne jest świadome i empatyczne podejście do osób z demencją w codziennej pracy.